Κλώνος ονομάζεται γενικά ένας πληθυσμός γενετικά ταυτόσημων οργανισμών ή κυττάρων που έχει προκύψει από ένα μοναδικό αρχικό οργανισμό ή κύτταρο. Ο όρος χρησιμοποιείται επίσης για να περιγράψει πληθυσμούς γενετικά όμοιων μικροοργανισμών σε καλλιέργειες, ή ακόμα και ένα σύνολο αντιγράφων ενός μορίου DNΑ (κλωνισμός γονιδίων μέσω της εισαγωγής τους σε βακτήρια που πολλαπλασιάζονται).
Ο κλωνισμός δεν είναι πρόσφατος ούτε ανθρώπινη επινόηση. Ως πρακτική δεν εφαρμόζεται αποκλειστικά σε εξελιγμένα εργαστήρια βιοτεχνολογίας. Τα μονοζυγωτικά δίδυμα, δηλαδή τα αδέρφια που προκύπτουν από το ίδιο ωάριο και είναι γενετικώς πανομοιότυπα, οφείλουν την ύπαρξή τους σε ένα τυχαίο φαινόμενο φυσικού κλωνισμού εμβρύων που συμβαίνει περίπου 4.000 φορές την ημέρα σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ένα κομμένο κλαδί τριανταφυλλιάς που μεταφυτεύεται, εάν επιζήσει, θα αναπτυχθεί σε έναν κλώνο του αρχικού φυτού. Για πολλούς οργανισμούς ο κλωνισμός συμβαίνει κατ' εξαίρεση, αλλά για άλλους αποτελεί το βασικό μηχανισμό αναπαραγωγής: πολλοί μονοκύτταροι και πολυκύτταροι οργανισμοί που αναπαράγονται ασεξουαλικά προκύπτουν από διαίρεση του αρχικού ατόμου σε δύο ή περισσότερους «απογόνους»· έχουμε και εδώ να κάνουμε με κλωνισμό.
Μέθοδοι κλωνισμού
Κλώνοι θηλαστικών μπορούν να δημιουργηθούν με τρεις διαφορετικούς τρόπους και με τεχνικές που παρουσιάζουν κάποιες ομοιότητες με εκείνες οι οποίες χρησιμοποιούνται ήδη ευρέως στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Η βασική ιδέα είναι είτε να εισαχθεί το DNA του «πρωτότυπου» οργανισμού σε ένα «άδειο» ωάριο, για να δημιουργηθεί το έμβρυο του «αντιγράφου», είτε «απλά» να παραχθούν περισσότερα από ένα έμβρυα από το ίδιο -ήδη γονιμοποιημένο- ωάριο. Από πρακτική άποψη, οι τεχνικές αυτές δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολες (οι έμπειροι χειριστές των μικροσυριγγών μπορούν να μεταφέρουν δέκα με 25 κυτταρικούς πυρήνες ανά ώρα) αλλά έχουν μικρή αποτελεσματικότητα, δηλαδή απαιτούν πολλές προσπάθειες.
Διαχωρισμός εμβρύου
Ο δρ. Τζέρι Χολ εφήρμοσε πρώτος την τεχνική της διαίρεσης σε ανθρώπινα έμβρυα το 1993 .
Η πρώτη, και απλούστερη, μέθοδος ονομάζεται απλά κλωνισμός ή διαχωρισμός εμβρύου (embryo clonning ή splicing) και συνίσταται στο διαχωρισμό των δύο ενωμένων κυττάρων που προκύπτουν από την πρώτη διαίρεση του ήδη γονιμοποιημένου ωαρίου. Επισημαίνεται ότι με τη μέθοδο αυτή δεν είναι δυνατόν να δημιουργηθούν «αντίγραφα» ενηλίκων ατόμων.
Τα δύο ή περισσότερα κύτταρα που προκύπτουν από το διαχωρισμό αναπτύσσονται ως ξεχωριστά έμβρυα και μπορούν να εμφυτευτούν στη μήτρα μιας φέρουσας μητέρας είτε ταυτόχρονα, είτε με διαφορά πολλών ετών -εφόσον καταψυχθούν. Τέτοια γενετικώς ταυτόσημα παιδιά τα οποία δεν γεννιούνται ταυτόχρονα περιγράφονται με τον όρο serial twins (δίδυμα κατά συρροή!). Η ύπαρξή τους, πάντως, παραμένει προς το παρόν υποθετική, καθώς, από ό,τι είναι γνωστό, τέτοια παιδιά δεν έχουν γεννηθεί.
Το 1993 δημοσιοποιήθηκε η πρώτη εφαρμογή της τεχνικής σε ανθρώπινα έμβρυα, από τον δρ. Τζέρι Χολ του Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον, ο οποίος όμως διαβεβαιώνει ότι όλοι οι κλώνοι καταστράφηκαν.
Πυρηνική μεταφορά
Η δεύτερη μέθοδος ονομάζεται πυρηνική μεταφορά και εφαρμόστηκε για τη δημιουργία της Ντόλι από τους δρ. Ίαν Γουίλμουτ και δρ. Κιθ Κάμπελ στο Ινστιτούτο του Ρόσλιν, σε συνεργασία με την εταιρεία PPL Therapeutics. Ως «πρώτη ύλη» χρησιμοποιούνται ωάρια, από τα οποία έχει αφαιρεθεί ο πυρήνας με το γενετικό υλικό, και κύτταρα του ενήλικου οργανισμού που πρόκειται να «αντιγραφεί». Το κύτταρα που λαμβάνονται από το ζώο - δότη επωάζονται σε χαμηλές συγκεντρώσεις θρεπτικών συστατικών, ώστε ο κυτταρικός τους κύκλος (οι φάσεις που μεσολαβούν ανάμεσα σε δύο διαιρέσεις του κυττάρου) να εισέλθει στη φάση στάσης (αδράνειας) και να συγχρονιστεί με το αντίστοιχο «ρολόι» του ωαρίου. Ένα από τα κύτταρα αυτά τοποθετείται στη συνέχεια δίπλα στην εξωτερική μεμβράνη του απύρηνου ωαρίου.
Προκειμένου να συγχωνευτούν τα δύο κύτταρα και να αρχίσει το ωάριο να διαιρείται, οι ερευνητές χρησιμοποιούν ηλεκτρόδια και εφαρμόζουν ένα ασθενές ηλεκτρικό ρεύμα, αναπαράγοντας τεχνητά ορισμένα από τα φυσιολογικά φαινόμενα που συνοδεύουν την είσοδο του σπερματοζωαρίου στο ωάριο.
Η «ζωογόνος σπίθα», που απαιτείται για την «ενεργοποίηση» του πρωταρχικού κυττάρου του κλώνου, παραλληλίσθηκε από ορισμένους πολέμιους του κλωνισμού με τους κεραυνούς που χρησιμοποίησε ο δρ. Φράνκενσταϊν για να ξυπνήσει την καρδιά του τέρατος, στο γνωστό βιβλίο της Μαίρης Σέλλεϊ...
Τα κύτταρα που χρησιμοποιούνται κατά την πυρηνική μεταφορά δεν είναι απαραίτητο να προέρχονται από ενήλικο οργανισμό. Μέσα στο ωάριο μπορούν να μεταφερθούν και εμβρυϊκά κύτταρα, τα οποία είναι πιο «ευέλικτα» και αυξάνουν σημαντικά την πιθανότητα επιτυχούς κύησης.
Οι οργανισμοί που προκύπτουν από πυρηνική μεταφορά δεν είναι γενετικά πανομοιότυποι, καθώς διαφέρουν περίπου στο 1-2% του DNA τους.
Αυτό συμβαίνει επειδή γενετικό υλικό δεν περιέχεται μόνο στον πυρήνα του κυττάρου, αλλά και στα μιτοχόνδρια, οργανίδια που αποτελούν τα «ενεργειακά εργοστάσια» του οργανισμού και υπάρχουν σε μεγάλους αριθμούς στο αγονιμοποίητο ωάριο. Τα μιτοχόνδρια περιέχουν συνήθως μόνο μερικές δεκάδες γονίδια, τα οποία όμως είναι σημαντικά για την ομαλή ανάπτυξη του οργανισμού και ενδέχεται να επηρεάζουν τη λειτουργία και του πυρηνικού DNA.
Η τεχνική της Χονολουλού
Η τρίτη μέθοδος, παραλλαγή της προηγούμενης, εφαρμόστηκε για τη δημιουργία των πρώτων κλώνων ποντικών, στο Πανεπιστήμιο της Χαβάης, και είναι γνωστή ως τεχνική της Χονολουλού. Το κύτταρο του οργανισμού - δότη δεν τοποθετείται απλά δίπλα στο ωάριο, αλλά εισάγεται μέσα σε αυτό με τη βοήθεια μιας μικροπιπέτας (μικροσύριγγας).
Κυτταροπλασματική μεταφορά
Μέσα στο ωάριο είναι δυνατόν να μεταφερθούν, εκτός από πυρήνες, και άλλα συστατικά του κυττάρου δότη, όπως τα μιτοχόνδρια. Η μέθοδος ονομάζεται κυτταροπλασματική μεταφορά -κυτταρόπλασμα είναι το ημίρρευστο υλικό μέσα στο οποίο βρίσκονται ο πυρήνας και τα κυτταρικά οργανίδια. Η κυτταροπλασματική μεταφορά δεν αποτελεί μέθοδο κλωνισμού, αλλά τη συμπεριλαμβάνουμε εδώ, επειδή παρουσιάζει ουσιαστικές ομοιότητες με την τεχνική της πυρηνικής μεταφοράς.
Δεδομένου ότι ορισμένα προβλήματα γονιμότητας στις γυναίκες είναι πιθανό να οφείλονται σε βλάβες του μιτοχονδριακού DNA των ωαρίων τους, η κυτταροπλασματική μεταφορά είναι δυνατόν να εφαρμοστεί σε ωάρια που έχουν ήδη γονιμοποιηθεί εξωσωματικά, για να αυξηθεί η πιθανότητα επιτυχούς κύησης.
Στις αρχές Μαΐου Αμερικανοί επιστήμονες ανακοίνωσαν ότι είχαν εφαρμόσει τη μέθοδο για τη γέννηση τουλάχιστον 15 υγιών παιδιών. Τα βρέφη αυτά περιέχουν σε κάθε κύτταρό τους όχι μόνα τα «ελαττωματικά» μιτοχόνδρια που κληρονόμησαν από τις μητέρες τους, αλλά και μιτοχόνδρια που προέρχονται από τα ωάρια άλλων γυναικών. Πρόκειται επομένως για παιδιά που φέρουν γονίδια τριών συνολικά ανθρώπων, χωρίς βέβαια να είναι κλώνοι.
Κλωνισμός ανθρώπων. Είναι εφικτός;
Τα πρώτα ανθρώπινα έμβρυα - κλώνοι έχουν ήδη δημιουργηθεί: μόλις ένα χρόνο μετά την παρουσίαση της Ντόλι, το 1997, ο δρ. Χοσέ Σίμπελι, ερευνητής της Advanced Cell Technology, συγχώνευσε ωάριο αγελάδας, από το οποίο είχε αφαιρεθεί ο πυρήνας, με ένα δικό του κύτταρο (!) και κατάφερε να δημιουργήσει ένα υβριδικό έμβρυο που αφέθηκε να αναπτυχθεί μέχρι το στάδιο των 32 κυττάρων. Στη συνέχεια καταστράφηκε.
Στόχος του Σίμπελι, ο οποίος κράτησε μυστικό το πείραμα επί τρία τουλάχιστον χρόνια, ήταν να αποδείξει ότι για τη δημιουργία ανθρώπινων εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν και ωάρια άλλων ειδών, τα οποία είναι διαθέσιμα σε μεγάλους αριθμούς. Το υβρίδιο δεν θα ήταν φυσικά δυνατόν να κυοφορηθεί ούτε από αγελάδα ούτε από άνθρωπο, και ένα μικρό ποσοστό των γονιδίων που περιείχε δεν ήταν ανθρώπινο, αφού το ωάριο περιέχει μιτοχονδριακό DNA.
Ένα χρόνο αργότερα, ερευνητές της Πανεπιστημικής Κλινικής Kyung Hee στη Νότιο Κορέα εισήγαγαν σε απύρηνο ανθρώπινο ωάριο το γενετικό υλικό μιας ενήλικης γυναίκας, δημιουργώντας έτσι το πρώτο θεωρητικά βιώσιμο έμβρυο - κλώνο. Εάν δεν είχαν διακόψει εθελοντικά το πείραμα, ο πρώτος κλωνοποιημένος ανθρώπος θα είχε ίσως ήδη γεννηθεί.
Ο δρ. Ρίτσαρντ Σιντ ήταν ο πρώτος που ανακοίνωσε την πρόθεσή του να δημιουργήσει κλώνους -ακόμα και του εαυτού του. Η ομάδα του εγκατέλειψε τις ΗΠΑ το 1999 για την Κόστα Ρίκα, και έκτοτε δεν έχει ακουστεί ιδιαιτέρως.
Ακολούθησε η Clonaid, η εταιρεία που ίδρυσε ο Ραέλ, ηγέτης θρησκευτικής οργάνωσης που πιστεύει ότι προερχόμαστε από εξωγήινους, σε συνεργασία με τη δρ. Μπριγκίτ Μπουασελιέ, χημικό που ισχυρίζεται ότι απολύθηκε από το γαλλικό γίγαντα της χημικής βιομηχανίας, Air Liquide.
Πρώτοι τους πελάτες ένα ζεύγος Αμερικανών που θέλει να «επαναφέρει στη ζωή» την κόρη του, η οποία πέθανε εξαιτίας γενετικής ασθένειας σε ηλικία 15 μηνών. Σύμφωνα με τις αρχικές τους δηλώσεις, η γυναίκα θα έπρεπε ήδη να κυοφορεί το έμβρυο, όμως ο Ραέλ και η Μπουασελιέ δεν αποκαλύπτουν άλλες λεπτομέρειες, ούτε την ακριβή τοποθεσία, στις ΗΠΑ, του εργαστηρίου που ισχυρίζονται ότι διαθέτουν.
Στις προσπάθειές τους συμμετέχει μια ομάδα νεαρών γυναικών πρόθυμων να δωρίσουν τα ωάριά τους και να επενοικιάσουν τις μήτρες τους. Στις γυναίκες αυτές περιλαμβάνεται η μεγαλύτερη κόρη της δρ. Μπουασελιέ.
Η δημιουργία ανθρώπινων εμβρύων με την τεχνική της πυρηνικής μεταφοράς είναι χρονοβόρα, αλλά απόλυτα εφικτή με τα υπάρχοντα τεχνικά μέσα. Δεν είναι όμως καθόλου βέβαιο ότι οι παραγόμενοι κλώνοι θα εξελιχθούν σε φυσιολογικά βρέφη και υγιείς ενήλικες.
Ιδιαίτερα συχνές οι αναπτυξιακές και γενετικές ανωμαλίες
Το Δεκέμβριο του 2000 γεννήθηκε στο Τέξας ο «862», κλώνος του «86», ενός ταύρου με ασυνήθιστη ανθεκτικότητα σε τρεις ασθένειες που πλήττουν συχνά τα βοοειδή. Το νεαρό ζώο παρουσιάστηκε με υπερηφάνεια από τους κτηνιάτρους του Πανεπιστημίου Texas A&M, αλλά όσα είχαν προηγηθεί της γέννησής του δημοσιοποιήθηκαν λίγους μήνες αργότερα.
Η αγελάδα που κυοφορούσε έναν από τους πρώτους κλώνους του 86 άρχισε στα τελικά στάδια της εγκυμοσύνης να πρήζεται από υγρό που συσσωρευόταν στην κοιλιά της. «Έγινε τόσο τεράστια, που τελικά απέβαλε, και το μοσχάρι χάθηκε στον όγδοο μήνα. Η αγελάδα έμοιαζε να έχει καταπιεί ολόκληρο βαρέλι» είχε δηλώσει στην εφημερίδα Washington Post ο δρ. Μαρκ Γουεστούσιν. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι το 95 με 97% των προσπαθειών να κλωνοποιηθεί οποιοδήποτε θηλαστικό καταλήγει σε αποτυχία.
Φαίνεται ότι στις περισσότερες περιπτώσεις τα ένζυμα του ωαρίου δεν διαγράφουν εντελώς το γενετικό «πρόγραμμα» των ενήλικων κυττάρων που εισάγονται σε αυτό. Τα ενεργά γονίδια στα διαφοροποιημένα κύτταρα είναι «κλειδωμένα» με μεθυλομάδες, μόρια που προσδένονται στο DNA και συχνά δεν είναι εύκολο να απομακρυνθούν.
Το αποτέλεσμα είναι γενετικές ανωμαλίες που, στην καλύτερη των περιπτώσεων, προκαλούν παύση της εγκυμοσύνης. Εάν η κύηση φτάσει μέχρι τον τοκετό, οι κλώνοι γεννιούνται αφύσικα υπερμεγέθεις. Συνήθως πεθαίνουν τις πρώτες δύο εβδομάδες τις ζωής τους, εξαιτίας ατελούς ανάπτυξης των πνευμόνων και του κυκλοφορικού τους συστήματος, καρδιακών βλαβών, ανοσοποιητικής ανεπάρκειας και συσσώρευσης λιπιδίων στο συκώτι. Τα προβλήματα συχνά παραμένουν κρυμμένα μέχρι την ενηλικίωση του ζώου, οπότε μπορεί να εκδηλωθεί διαβήτης ή διαταραχές του αναπαραγωγικού και του ενδοκρινικού συστήματος.
Ακόμα και κλώνοι που είναι κατά τα άλλα υγιείς φέρουν συχνά το «σήμα κατατεθέν» της προέλευσής τους: αφύσικα μεγάλους ομφαλούς -δύο έως τρεις φορές το φυσιολογικό μέγεθος- εξαιτίας ανωμαλιών στην ανάπτυξη του πλακούντα, που μέχρι στιγμής δεν έχει καταστεί δυνατόν να αποφευχθούν. «Εάν υπήρχαν κλώνοι ανθρώπων, θα ήταν πολύ εύκολο να τους αναγνωρίσει κανείς στην παραλία» αναφέρει χαρακτηριστικά ο δρ. Μάικλ Γουέστ, πρόεδρος της Advanced Cell Technology.
Ο δρ. Ζαβός και η δρ. Μπουασελιέ της Clonaid διαβεβαιώνουν ότι οι προεμφυτευτικοί έλεγχοι του εμβρύου θα εξασφαλίσουν ότι τα κλωνοποιημένα βρέφη θα γεννηθούν υγιή. Στην πραγματικότητα όμως, οι γιατροί μπορούν να ελέγξουν το αναπτυσσόμενο έμβρυο μόνο για σοβαρές χρωμοσωμικές ανωμαλίες (τρισωμίες, θραύσεις, ελλείψεις) και για ελάχιστες από τις πάνω από 4.000 γενετικές ασθένειες.
Σε ακρόαση της αρμόδιας επιτροπής του αμερικανικού Κογκρέσου, ερευνητές που ασχολούνται με τον κλωνισμό ζώων κατακεραύνωσαν τη δρ. Μουασελιέ και συμφώνησαν σχεδόν ομόφωνα ότι η εφαρμογή της τεχνολογίας κλωνισμού σε ανθρώπινα όντα είναι -στην παρούσα φάση τουλάχιστον- απλά εγκληματική.
Έχει γεννηθεί ο πρώτος κλώνος;
Φαίνεται, όμως, ότι οι δηλώσεις των επιστημόνων στην επιτροπή του Κογκρέσου αποκάλυψαν τη μισή μόνο αλήθεια. Σύμφωνα με άρθρο του περιοδικού Wired, την άνοιξη του 2000 οι περισσότεροι από τους ερευνητές που ασχολούνται με τον κλωνισμό ζώων -συμπεριλαμβανομένου του δρ. Γουίλμουτ του Ινστιτούτου του Ρόσλιν- συγκεντρώθηκαν στο Λονγκ Αϊλαντ των ΗΠΑ για να συζητήσουν τις δυνατότητες, τις εφαρμογές και τους πιθανούς κινδύνους της νέας τεχνολογίας. Η είσοδος στο συνεδριακό κέντρο επιτράπηκε μόνο στους προσκεκλημένους και απουσίαζαν οι δημοσιογράφοι και τα μαγνητόφωνα.
Όσον αφορά στα συμπεράσματα των συνέδρων για ενδεχόμενη εφαρμογή της τεχνολογίας που ανέπτυξαν σε ανθρώπους, ο πρόεδρος της Infigen Μάικλ Μπίσοπ είναι αρκετά σαφής: «Ένα απόγευμα μετά το δείπνο, συζητούσα με μερικούς συνάδελφους, και δεν υπήρχε κανείς που να μην πιστεύει ότι (ο κλωνισμός ανθρώπων) έχει ήδη συμβεί. Είναι υπερβολικά εύκολο».
Μύθοι και υπερβολές
Λίγες εβδομάδες μετά την παρουσίαση της Ντόλι στο Ινστιτούτο του Ρόσλιν στη Σκοτία, πολυάριθμα αντίγραφα του Χίτλερ έκαναν την εμφάνισή τους στο εξώφυλλο του γερμανικού περιοδικού Der Spiegel. Ο εκλιπών καρδινάλιος της Νέας Υόρκης Τζον Ο΄Κόνορ προειδοποίησε ότι η εφαρμογή της τεχνολογίας κλωνισμού θα μπορούσε να οδηγήσει σε στρατιές «αναλώσιμων υπανθρώπων» στη διάθεση απολυταρχικών καθεστώτων, άποψη την οποία έσπευσαν να αναπαραγάγουν πλήθος δημοσιογράφων και κάθε είδους «ειδικοί» στα τηλεoπτικά παράθυρα.
Και όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Η δεύτερη Δημιουργία» (The Second Creation) ο δημιουργός της Ντόλι, δρ. Ίαν Γουίλμουτ, μετά την παρουσίαση του κλώνου ο ίδιος δέχτηκε αναρίθμητα τηλεφωνήματα από γονείς που είχαν χάσει τα παιδιά τους και ζητούσαν τη βοήθειά του για να τα «επαναφέρουν στη ζωή». Ο μύθος που θέλει τους κλώνους πανομοιότυπους στο χαρακτήρα και την προσωπικότητα είχε ήδη δημιουργηθεί.
Η προσωπικότητα δεν αναπαράγεται
Στην πραγματικότητα, όμως, είναι πολύ αμφίβολο ότι ένας κλώνος του Χίτλερ -παραβλέποντας για λίγο ότι είναι αδύνατον να δημιουργηθεί- θα επιχειρούσε να καταλάβει εκ νέου την Ευρώπη ή ότι οι κλώνοι του Μότσαρτ θα γίνονταν σπουδαίοι συνθέτες, ή έστω άριστοι DJ. Κάποια γονίδια φαίνεται πράγματι να συμμετέχουν στον καθορισμό του χαρακτήρα, και ορισμένες ικανότητες και στοιχεία της συμπεριφοράς έχουν συνδεθεί με συγκεκριμένες γενετικές ποικιλομορφίες. Είναι όμως αποδεδειγμένο πέραν πάσης αμφιβολίας ότι το περιβάλλον έχει εξίσου σημαντική επίδραση στον καθορισμό των συμπεριφορικών χαρακτηριστικών. Ακόμα και οι γενετικώς πανομοιότυποι μονοζυγωτικοί δίδυμοι, κλώνοι στην ουσία, είναι διαφορετικοί στο χαρακτήρα, παρ' όλο που μεγαλώνουν ταυτόχρονα και σε παρόμοιο περιβάλλον.
Όπως το θέτει ο δρ. Στιν Γουίαντσεντ της Infigen, εταιρείας που δραστηριοποιείται στον κλωνισμό ζώων, «υπάρχουν πιο αποτελεσματικοί τρόποι για να δημιουργήσεις πανομοιότυπους ανθρώπους. Μπορείς να τους βάλεις να φοιτήσουν στα ίδια σχολεία και να τους αναγκάσεις να παρακολουθούν τηλεόραση οκτώ ώρες την ημέρα».
Κανείς, βέβαια, δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο ένας κλώνος του Αϊνστάιν να γινόταν εξαιρετικός θεωρητικός φυσικός εάν φοιτούσε στα καλύτερα πανεπιστήμια και δεχόταν κάθε είδους υποστήριξη για το σκοπό αυτόν, αλλά η πιθανότητα θα ήταν ίσως μεγάλη σε κάθε άλλο άτομο που θα μεγάλωνε στις συγκεκριμένες αυτές συνθήκες.
Μικρές διαφορές στην εμφάνιση διακρίνονται μεταξύ πέντε κλώνων του ίδιου ζώου (κυρίως στα πόδια), παρ' όλο που γεννήθηκαν την ίδια περίοδο
Οι γενετικώς πανομοιότυποι κλώνοι που γεννήθηκαν την ίδια περίοδο παρουσιάζουν συχνά μικροδιαφορές ακόμα και στην εμφάνισή τους, όπως βούλες στο τρίχωμα τους που έχουν μετακινηθεί μερικά εκατοστά ή απουσιάζουν εντελώς. Ο φαινότυπος ενός θηλαστικού επηρεάζεται από πολυάριθμους περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως η θέση του εμβρύου στη μήτρα, τα ορμονικά επίπεδα στον οργανισμό της μητέρας του κατά την κύηση, η ψυχολογική της κατάσταση, ίσως ακόμα και οι διατροφικές της προτιμήσεις.
Εξάλλου, όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο σημείο, οι κλώνοι που δημιουργούνται με την τεχνική της πυρηνικής μεταφοράς δεν είναι καν γενετικά πανομοιότυποι, αφού τα μιτοχόνδρια των κυττάρων τους περιέχουν DNA της δότριας του ωαρίου από το οποίο αναπτύχθηκαν.
Όλως περιέργως, ο μύθος της απόλυτης ομοιότητας χρησιμοποιείται όχι μόνο από πολέμιους, αλλά και από υποστηρικτές του κλωνισμού: σε συνέντευξη που παραχώρησε στο health.in.gr, o κυπριακής καταγωγής δρ. Παναγιώτης Ζαβός -ο οποίος έχει ανακοινώσει ότι προτίθεται να εφαρμόσει τον αναπαραγωγικό κλωνισμό σε ανθρώπους, σε συνεργασία με Ιταλό συνάδελφό του- αιτιολογεί τις προθέσεις του με το επιχείρημα ότι «αν δεν το κάνουμε εμείς, θα το κάνει πρώτος ο Σαντάμ ή ο Μπιλ Λάντεν»!
«Θρησκευτικός» κλωνισμός
Ο ιδρυτής της Clonaid Ραέλ σε παλαιότερη συνέντευξη Τύπου
Το γεγονός ότι οι τεχνικές λεπτομέρειες του κλωνισμού είναι δυσνόητες για τους περισσότερους μη ειδικούς άφησε το περιθώριο στην παραφιλολογία επί του θέματος να επεκταθεί σε απρόβλεπτους τομείς. Το Κίνημα των Ραελιστών, για παράδειγμα, είναι μία θρησκευτική οργάνωση με έδρα το Κεμπέκ του Καναδά, η οποία διατείνεται ότι οι άνθρωποι είναι στην πραγματικότητα κλώνοι μιας ανώτερης φυλής εξωγήινων που ονομάζονται Ελοχίμ (ο πληθυντικός της λέξης «Θεός» στα εβραϊκά).
Ο Ραέλ -κατά κόσμον Κλόντ Βοριχόν- ηγέτης της ομάδας και ιδρυτής της Clonaid (της «πρώτης εταιρείας κλωνισμού ανθρώπων») ισχυρίζεται ότι οι Ελοχίμ ήλθαν σε επαφή με τον ίδιο, το 1973 στη Γαλλία, με σκοπό να του αναθέσουν να προετοιμάσει τον πλανήτη για την τεχνολογική ουτοπία στην οποία σύντομα θα μας οδηγήσουν.
Και ενώ ο Ραέλ καταβάλλει κάθε προσπάθεια να πείσει για το αληθές των ισχυρισμών του, μια μερίδα του κοινού φαίνεται επιρρεπής στο να «υποκύψει» ακόμα και σε φάρσες: στο δικτυακό τόπο της ομάδας «Χριστιανοί για τον κλωνισμό του Ιησού» (σας υποδέχεται με την παρότρυνση «κάντε κλικ για τον Ιησού εδώ») μπορεί κανείς να πληροφορηθεί πώς είναι δυνατόν ο Θεάνθρωπος να κλωνοποιηθεί από το DNA που έχει απομείνει στην Ιερά Σινδόνη!
Πρόκειται βέβαια για χιουμοριστικό δικτυακό τόπο, ο οποίος κατάφερε ωστόσο να προκαλέσει ένα νέο κύμα ανησυχίας. Μετά την επιτυχία της προσπάθειας αυτής ακολούθησαν οι «Αμερικανοί για τον κλωνισμό του Έλβις», με μάλλον πιο μετριοπαθείς στόχους.
Jurassic Park;
Το όραμα του Στίβεν Σπίλμπεργκ για ένα «Ιουράσιο πάρκο», όπου οι επισκέπτες θα μπορούν να θαυμάσουν από κοντά κλώνους των δεινοσαύρων, θα παραμείνει κατά πάσα πιθανότητα στο χώρο της φαντασίας για πάντα.
Οι παράγοντες που καθιστούν αδύνατο τον κλωνισμό του Ιησού (υποθέτοντας βεβαίως ότι η Ιερά Σινδόνη που έχουμε στα χέρια μας είναι η πραγματική) ισχύουν για σχεδόν όλα τα εξαφανισμένα είδη: εάν τα κύτταρα ενός νεκρού οργανισμού δεν διατηρηθούν στις κατάλληλες συνθήκες (βυθισμένα σε υγρό άζωτο ή μέσα σε μπλοκ παραφίνης), με την πάροδο του χρόνου, το DNA των χρωμοσωμάτων τους κατακερματίζεται και τελικά αποσυντίθεται εντελώς.
Σύμφωνα με το σενάριο της ταινίας, το γενετικό υλικό των δεινοσαύρων απομονώνεται από κουνούπια ή άλλα έντομα που τράφηκαν με το αίμα τους και στη συνέχεια παγιδεύτηκαν μέσα σε ρητίνες δέντρων. Έντομα διατηρημένα σε κεχριμπάρι έχουν βέβαια βρεθεί πάρα πολλά, στα περισσότερα όμως τα εσωτερικά όργανα έχουν αποσυντεθεί εντελώς και το μόνο που έχει απομείνει είναι ο εξωσκελετός.
Εάν οι ερευνητές κατόρθωναν τελικά να απομονώσουν DNA από τέτοια δείγματα, θα έπρεπε, για να ανασυνθέσουν το γονιδίωμα των ερπετών, να συμπληρώσουν ένα παζλ για το οποίο δεν έχουν ιδέα από πόσα κομμάτια αποτελείται και με τι πρέπει να μοιάζει όταν ολοκληρωθεί. Αν μάλιστα σκεφτεί κανείς ότι τα κουνούπια ίσως παρασιτούσαν σε περισσότερα από ένα είδη, το εγχείρημα φαντάζει αδύνατο.
Στη βιβλιογραφία αναφέρεται μία τουλάχιστον επιτυχής απομόνωση DNA, του ίδιου του παγιδευμένου εντόμου, η οποία πάντως αμφισβητήθηκε έντονα, εξαιτίας της μεγάλης πιθανότητας μόλυνσης του δείγματος από εξωγενές DNA.
Το νομικό πλαίσιο
Η Ελλάδα ήταν μία από τις πρώτες πέντε χώρες που επικύρωσαν το Πρωτόκολλο για την Απαγόρευση του Κλωνισμού Ανθρώπινων Όντων του Συμβουλίου της Ευρώπης, το οποίο εντάσσεται στη Συνθήκη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική -οι υπόλοιπες τέσσερις ήταν η Ισπανία, η Σλοβακία, η Σλοβενία και η Γεωργία. Στη λίστα προστέθηκε πρόσφατα η Ιταλία, ενώ η επικύρωση του πρωτοκόλλου εκκρεμεί σε 15 ακόμα ευρωπαϊκά κράτη που την έχουν υπογράψει.
Ακόμα όμως και στις ευρωπαϊκές χώρες, όπου η συνθήκη δεν έχει ακόμα επικυρωθεί, υπάρχουν σε πολλές περιπτώσεις νόμοι ή ελεγκτικοί θεσμοί που εμποδίζουν έμμεσα την εφαρμογή της τεχνολογίας κλωνισμού στον άνθρωπο.
Στη Γερμανία, για παράδειγμα, απαγορεύεται η διεξαγωγή ερευνών σε ανθρώπινα έμβρυα για οποιοδήποτε σκοπό. Αντίστοιχοι νομικοί περιορισμοί υπάρχουν και στην Αυστραλία, τη Βραζιλία, το Μεξικό, τη Σαουδική Αραβία και τη Νότιο Αφρική.
Πρόταση νόμου για την απαγόρευση του κλωνισμού ανθρώπων για οποιοδήποτε σκοπό κατατέθηκε στην αρμόδια επιτροπή του Κοινοβουλίου του Καναδά στις αρχές Μαΐου. Η νέα νομοθεσία, που θα εξεταστεί από τη Βουλή της χώρας αργότερα το 2001, περιορίζει παράλληλα τη διεξαγωγή ερευνών σε ανθρώπινα έμβρυα που προέρχονται από κλινικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Απαγορεύει επίσης την αγοραπωλησία σπέρματος και ωαρίων, καθώς και τη «μίσθωση» γυναικών για την κυοφορία εμβρύων.
Στην Τσεχία, την Αργεντινή, το Ισραήλ, την Αίγυπτο, την Ιορδανία, τη Σιγκαπούρη, την Κορέα και την Ιαπωνία ο κλωνισμός ανθρώπων αποτρέπεται με κατευθυντήριες γραμμές τις οποίες είναι υποχρεωμένα να ακολουθούν τα ερευνητικά κέντρα, μολονότι η ιαπωνική κυβέρνηση εξετάζει το ενδεχόμενο να κατοχυρώσει νομικά τους περιορισμούς αυτούς.
Πολλές κυβερνήσεις έχουν δημιουργήσει επιτροπές βιοηθικής, την έγκριση των οποίων είναι υποχρεωμένοι να ζητήσουν οι επιστήμονες πριν ξεκινήσουν ερευνητικά προγράμματα που αφορούν σε έμβρυα ή αναπαραγωγικές τεχνικές.
Βρετανία και ΗΠΑ - οι πρωταγωνιστές
Ο Ζακ Σιράκ σε συνέδριο βιοηθικής στο Παρίσι. Η γαλλική κυβέρνηση προτίθεται να επιτρέψει την έρευνα σε ανθρώπινα έμβρυα
Στη Βρετανία, όπου από πέρυσι επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται στην έρευνα ανθρώπινα έμβρυα που μπορούν να προκύψουν ακόμα και μέσω κλωνισμού, το έργο αυτό έχει ανατεθεί στην Επιτροπή Ανθρώπινης Γονιμότητας και Εμβρυολογίας, η οποία είχε δηλώσει προκαταβολικά ότι δεν θα επέτρεπε σε καμία περίπτωση τη γέννηση κλώνων ανθρώπων. Η βρετανική κυβέρνηση ανακοίνωσε στα μέσα Απριλίου ότι σκοπεύει να εντάξει τους φραγμούς για τον αναπαραγωγικό κλωνισμό ανθρώπων στο νομικό πλαίσιο της χώρας, απαγορεύοντας ρητά την εφαρμογή του.
Πρόκειται για μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις νομοθεσίας που απαγορεύει ρητά τη γέννηση κλώνων ανθρώπων (ίσως η μοναδική σε ολόκληρο τον κόσμο), καθώς από νομική άποψη θεωρείται δύσκολο να γίνει διάκριση μεταξύ του αναπαραγωγικού και του θεραπευτικού κλωνισμού. Εξάλλου, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι τα κύτταρα που προκύπτουν από συγχώνευση του ωαρίου με σωματικά κύτταρα ή πυρήνες δεν είναι πραγματικά έμβρυα -αφού στο σχηματισμό τους δεν συμμετείχαν σπερματοζωάρια- και τυπικά δεν διαφέρουν από τις καλλιέργειες ανθρώπινων κυττάρων που διατηρούνται σε αναρίθμητα ερευνητικά εργαστήρια.
Το 1997, μετά την παρουσίαση της Ντόλι στη Σκοτία, ο τότε Αμερικανός πρόεδρος Μπιλ Κλίντον εξέφρασε ανοιχτά την ανησυχία του. Όταν η Εθνική Συμβουλευτική Επιτροπή Βιοηθικής των ΗΠΑ εξέδωσε έκθεση στην οποία χαρακτήριζε τον κλωνισμό ανθρώπων «ηθικά απαράδεκτο», ο Κλίντον πρότεινε την εφαρμογή ομοσπονδιακού νόμου για την απαγόρευσή του (Human Cloning Prohibition Act).
Ωστόσο, η επιστημονική κοινότητα προειδοποίησε τον Αμερικανό πρόεδρο ότι η κίνηση αυτή θα εμπόδιζε ενδεχομένως την έρευνα που αφορά στα πολλά υποσχόμενα βλαστικά κύτταρα (από τα οποία τα πλέον «ευέλικτα» προέρχονται από έμβρυα) και θα επέτρεπε σε άλλες χώρες, όπως η Βρετανία, να αποκτήσουν το προβάδισμα στη σχετική τεχνογνωσία και την ανάπτυξη της βιομηχανίας βιοτεχνολογίας.
Έτσι, ο έλεγχος των ερευνητικών προγραμμάτων ανατέθηκε στην Υπηρεσία Ελέγχου Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA), η οποία όμως μπορεί να απορρίψει τις αιτήσεις των ερευνητών μόνο για λόγους ασφάλειας. Ορισμένες αμερικανικές πολιτείες φρόντισαν να θεσπίσουν ειδικούς νόμους για την απαγόρευση είτε του κλωνισμού γενικά είτε ειδικά της χρήσης του με σκοπό την αναπαραγωγή.
Την ανησυχία του Κογκρέσου πυροδότησαν εκ νέου η ίδρυση της εταιρείας Clonaid, της «πρώτης εταιρείας κλωνισμού ανθρώπων», και τα σχέδια του κυπριακής καταγωγής Αμερικανού γιατρού δρ. Παναγιώτη Ζαβού να δημιουργήσει κλώνους για άτεκνα ζευγάρια. Η αρμόδια επιτροπή του Κογκρέσου κάλεσε σε ακρόαση τους ενδιαφερόμενους στα τέλη Μαρτίου, προκειμένου να εκτιμηθεί η ασφάλεια των μεθόδων κλωνισμού, και δεν δίστασε να εκφράσει την αντίθεσή της, όταν οι ερευνητές που ασχολούνται με τον κλωνισμό ζώων περιέγραψαν αρκετές περιπτώσεις γενετικών ανωμαλιών και διαταραχών της ανάπτυξης και του μεταβολισμού σε κλώνους θηλαστικών.
Στα τέλη Απριλίου φέτος, σύμφωνα με δημοσίευμα του BBC, Ρεπουμπλικανοί γερουσιαστές κατέθεσαν στο Κογκρέσο πρόταση νόμου για την απαγόρευση του κλωνισμού ανθρώπων σε ομοσπονδιακό επίπεδο (Human Cloning Prohibition Act 2001), προκειμένου να αποτρέψουν την εφαρμογή μιας «διαδικασίας παραγωγής, κατά την οποία τα παιδιά κατασκευάζονται σε εργαστήρια». Εάν υπερψηφιστεί το συγκεκριμένο νομοσχέδιο, ο κλωνισμός ανθρώπων και η εισαγωγή κλώνων σε αμερικανικό έδαφος θα θεωρούνται αξιόποινες πράξεις και θα τιμωρούνται με φυλάκιση έως και δέκα ετών ή πρόστιμο ενός εκατομμυρίου δολαρίων.
Δεν έχει διευκρινιστεί, ωστόσο, αν η νέα νομοθεσία θα απαγορεύει μόνο τον αναπαραγωγικό κλωνισμό ή και τις εφαρμογές του για θεραπευτικούς σκοπούς.
Επίσης, δεν έχει καταστεί σαφές αν η απαγόρευση εισόδου αφορά μόνο σε κλωνοποιημένα έμβρυα ή και σε βρέφη και ενηλίκους που έχουν δημιουργηθεί μέσω κλωνισμού σε άλλες χώρες. Πρόκειται βέβαια για ιδιαίτερα σημαντική «λεπτομέρεια», καθώς η απαγόρευση εισόδου σε κλώνους θα μπορούσε να θεωρηθεί διάκριση εναντίον μιας μερίδας ανθρώπων, με βάση τη γενετική τους σύσταση ή τις τεχνικές λεπτομέρειες της σύλληψής τους.
Το ενδεχόμενο να θεσπιστεί ομοσπονδιακός νόμος στις ΗΠΑ για την απαγόρευση του κλωνισμού ανθρώπων είναι τώρα πιθανότερο παρά ποτέ, καθώς ο Τζορτζ Ο. Μπους και ο νέος υπουργός Υγείας, Τόμι Τόμσον, δηλώνουν πολέμιοι των αμβλώσεων και της καταστροφής εμβρύων για οποιονδήποτε σκοπό.
Πάντως, δεδομένου ότι η τεχνική της πυρηνικής μεταφοράς και της διαίρεσης εμβρύου μπορεί ίσως να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε κέντρο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, το πιθανότερο είναι ότι οι πρώτες προσπάθειες κλωνισμού ανθρώπων θα έχουν την έδρα τους σε κάποια από τις πάνω από 180 χώρες όπου ακόμα δεν υπάρχουν νομικοί περιορισμοί.
Η υπηκοότητα του πρώτου κλώνου
Ο δρ. Ζαβός και ο Ιταλός συνάδελφός του Σεβερίνο Αντινόρι αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τις ΗΠΑ και ανακοίνωσαν πρόσφατα ότι σκοπεύουν να εργαστούν για το στόχο τους σε χώρα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ή στην Κύπρο. Ο δρ. Ζαβός είχε μάλιστα συνάντηση με τον Κύπριο υπουργό Υγείας, ο οποίος δήλωσε ότι θα φέρει το θέμα προς συζήτηση στο Κοινοβούλιο της χώρας του. Ωστόσο, σύμφωνα με ορισμένες πηγές, η Κύπρος δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση να «φιλοξενήσει» τους δύο αμφιλεγόμενους επιστήμονες.
Γεγονός ωστόσο παραμένει ότι, όπως οι αμβλώσεις και οι τεχνικές επιλογής του φύλου, η εφαρμογή του κλωνισμού στον άνθρωπο είναι μάλλον αδύνατο να ελεγχθεί πλήρως από τη νομοθεσία. Σύμφωνα μάλιστα με πρόσφατο άρθρο του περιοδικού Wired, ερευνητές που εργάζονται με άκρα μυστικότητα έχουν επιδοθεί σε έναν αγώνα δρόμου για τη δημιουργία του πρώτου κλώνου ανθρώπου, ενώ ορισμένοι υποψιάζονται ότι το πρώτο παιδί που προέκυψε αφυλετικά έχει ήδη γεννηθεί.
Ζητήματα βιοηθικής
Σύμφωνα με δημοσκόπηση που διενεργήθηκε στις αρχές Φεβρουαρίου για λογαριασμό του περιοδικού Time και του CNN, το 90% των Αμερικανών πολιτών θεωρεί ότι ο κλωνισμός ανθρώπων είναι «κακή ιδέα». Παρ' όλα αυτά, εκατοντάδες, ίσως χιλιάδες, άτομα έχουν ήδη προθυμοποιηθεί να συμμετάσχουν στα προγράμματα του δρ. Ζαβού και της Clonaid προκειμένου να αποκτήσουν παιδιά.
Είναι αλήθεια πως ο αναπαραγωγικός κλωνισμός μπορεί να δώσει λύση σε προβλήματα γονιμότητας, τα οποία δεν ήταν δυνατόν μέχρι σήμερα να αντιμετωπιστούν -κυρίως στις περιπτώσεις που ο άνδρας δεν παράγει καθόλου σπερματοζωάρια ή το σπέρμα του είναι αδύνατον να χρησιμοποιηθεί για τεχνητή γονιμοποίηση εξαιτίας άλλων ανωμαλιών. Ο δρ. Ζαβός έχει διευκρινίσει ότι δεν προτίθεται να βοηθήσει ομοφυλόφιλους να τεκνοποιήσουν, αλλά η Clonaid, ίσως και άλλοι που εργάζονται μυστικά, δεν δείχνει να έχει τέτοιους ενδοιασμούς.
Στα μάτια πολλών από εκείνους που δεν μπορούν να αποκτήσουν παιδιά, οι πολέμιοι του κλωνισμού φαντάζουν σαν ρατσιστές μιας νέας μορφής που προσπαθούν να τους στερήσουν το θεμελιώδες δικαίωμα στην τεκνοποίηση.
Είναι γεγονός, εξάλλου, ότι χιλιάδες ζευγάρια ανά τον κόσμο προτιμούν να υποβληθούν σε αλλεπάλληλους κύκλους εξωσωματικής γονιμοποίησης, αντί απλώς να υιοθετήσουν ένα παιδί.
«Είμαι 36 ετών» γράφει μία τακτική επισκέπτρια του δικτυακού τόπου Humancloning.org. «Όταν ήμουν 14, εμφανίστηκε στον εγκέφαλό μου όγκος· εξαιτίας του δεν μπορώ να αποκτήσω παιδιά. Έχω ακούσει όλα τα επιχειρήματα υπέρ της υιοθεσίας, αλλά δεν καταλαβαίνω γιατί θα πρέπει να εξαιρεθώ από το δικαίωμα σε ένα παιδί με τα δικά μου γονίδια» δηλώνει.
Πράγματι, γιατί;
Επειδή, ανταπαντά η αντίθετη πλευρά, με τον κλωνισμό παράγονται άτομα τα οποία στερούνται το θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα σε «ένα ανοιχτό και ελεύθερο μέλλον»: ο προκαθορισμός της γενετικής σύστασης των κλώνων αντικαθιστά τον παράγοντα τύχη στον ανασυνδυασμό των γονιδίων του πατέρα και της μητέρας για τη δημιουργία ενός φυσιολογικού βρέφους και οδηγεί σε ανθρώπους με «κατασκευαστικές» προδιαγραφές που έχουν καθοριστεί από άλλους. Πρόκειται, επομένως, για μια νέα μορφή δουλείας που θίγει τη μοναδικότητα του ατόμου.
Επιπλέον, οι κλώνοι ανθρώπων που δεν μπορούν να τεκνοποιήσουν θα παρουσίαζαν τα ίδια προβλήματα γονιμότητας, διαιωνίζοντας έτσι γενετικά χαρακτηριστικά που η φυσική επιλογή θα εξάλειφε ίσως με την πάροδο του χρόνου. Η επιλεκτική και ασεξουαλική αναπαραγωγή θα μπορούσε ίσως να αλλάξει τη φυσική εξελικτική πορεία του ανθρώπινου είδους και να οδηγήσει στον εκφυλισμό του -θεωρητικά, ο κλωνισμός καθιστά δυνατή την ύπαρξη μιας παρθενογενετικά αναπαραγόμενης κοινωνίας που αποτελείται μόνο από γυναίκες.
Όσο μικρότερη είναι η γενετική ποικιλότητα (η οποία εξασφαλίζεται μέσω της εγγενούς αναπαραγωγής), τόσο μικρότερες είναι οι πιθανότητες να επιζήσει ένας πληθυσμός έπειτα από ξαφνικές αλλαγές στο περιβάλλον του.
Βέβαια, στην πραγματικότητα ο αναπαραγωγικός κλωνισμός θα έπρεπε να εφαρμοστεί σε μεγάλη κλίμακα, για να μπορεί να έχει αντίκτυπο στη φυσική πορεία ενός πληθυσμού που ήδη υπερβαίνει τα έξι δισεκατομμύρια. Επίσης, διατείνονται οι υποστηρικτές του, η μοναδικότητα, το μέλλον και οι επιλογές του ατόμου ελάχιστα επηρεάζονται από τη γενετική του σύσταση. Αυτό που είναι σημαντικό, ισχυρίζονται, είναι να γεννιούνται υγιή παιδιά. Η γενετική τους ταυτότητα δεν θα έπρεπε να έχει καμία σημασία.
Η αντίθεση στον κλωνισμό «συνιστά μία νέου είδους διάκριση εναντίον ανθρώπων, η οποία βασίζεται στα γενετικά τους χαρακτηριστικά -στο γεγονός ότι κάποιος άλλος έχει ήδη πανομοιότυπη αλληλουχία DNA» σχολιάζει ο Νέιθαν Μίρβολντ, ο οποίος άφησε τη θέση του επικεφαλής του τμήματος εκπαίδευσης προσωπικού της Microsoft για να δραστηριοποιηθεί στο χώρο της βιοτεχνολογίας.
Στο αντίπαλο στρατόπεδο, όμως, εκφράζονται έντονες ανησυχίες για το ενδεχόμενο ψυχολογικής πίεσης που θα μπορούσαν να ασκήσουν οι «γονείς» στα κλωνοποιημένα παιδιά τους. Γνωρίζοντας εκ των προτέρων την πορεία που ακολούθησε στη ζωή του το «πρωτότυπο», θα προσπαθούσαν να επηρεάσουν ώστε να οδηγηθεί το «αντίγραφο» στις επιλογές που οι ίδιοι θεωρούν σωστές.
Βέβαια, και εδώ υπάρχει ο αντίλογος: κανένα παιδί δεν είναι απόλυτα ελεύθερο, καθώς στην ουσία όλοι οι γονείς προσπαθούν να οδηγήσουν την πνευματική ανάπτυξη των απογόνων τους προς την κατεύθυνση που οι ίδιοι επιθυμούν.
Κλωνισμός και ευγονική
Είναι γεγονός ότι οι τεχνικές κλωνισμού διευκολύνουν τη γενετική τροποποίηση των εμβρύων πριν αυτά εμφυτευτούν στη μήτρα. Πολλοί υποστηρικτές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (όπως και ο σεναριογράφος της ταινίας Gattaca) υποστηρίζουν ότι είναι ορατό ένα μέλλον στο οποίο η πλουσιότερη κοινωνική τάξη θα επιλέγει τα χαρακτηριστικά των απογόνων της, ενώ άλλες φτωχότερες κοινωνικές ομάδες θα έχουν «υποβαθμιστεί», παραγκωνιζόμενες σε ένα γενετικό γκέτο, όπου επικρατούν τα ζωώδη αναπαραγωγικά ένστικτα.
Η άποψη αυτή θίγει το πάντα επίκαιρο θέμα της κοινωνικής ανισότητας στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Ήδη πολλά ζευγάρια αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στο κόστος της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και αναγκαστικά παραμένουν άτεκνα -ή απλώς υιοθετούν παιδιά.
Οι υποστηρικτές του κλωνισμού, όμως, θεωρούν ότι η κοινωνία δεν θα πρέπει να απαγορεύσει τις νέες αναπαραγωγικές θεραπείες απλώς επειδή μπορούν να χρησιμοποιηθούν για λανθασμένους σκοπούς: θα ήταν σαν να απαγορεύαμε τα πιρούνια επειδή μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να βγάλουν το μάτι του συνανθρώπου μας! Εναπόκειται στην Πολιτεία να διασφαλίσει με κανονιστικά μέτρα ότι ο κλωνισμός δεν θα συνδυάζεται με γενετική τροποποίηση των παραγόμενων βρεφών.
Ορισμένοι ειδικοί διατείνονται, ωστόσο, ότι η εφαρμογή της ευγονικής στον άνθρωπο (της γενετικής επιλογής, όπως προτιμούν να την ονομάζουν) είναι μέχρις ενός σημείου θεμιτή. Ήδη για πολλές χρωμοσωμικές και γενετικές ασθένειες εφαρμόζεται αρνητική επιλογή των εμβρύων (απορρίπτονται τα έμβρυα που φέρουν τη βλάβη και εμφυτεύονται μόνο τα υγιή), η οποία στο μέλλον θα εξασφαλίζει ότι γεννιούνται μόνο υγιή παιδιά, περιορίζοντας έτσι ως ένα βαθμό τον ανθρώπινο πόνο.
Η αρνητική επιλογή έχει γίνει γενικά δεκτή από την κοινωνία και ορισμένοι υποστηρικτές του «τεχνολογικού φιλελευθερισμού» διατυπώνουν την άποψη ότι ο άνθρωπος ως οργανισμός έχει φτάσει σε αρκετά υψηλό επίπεδο εξέλιξης, ώστε να επιλέγει ο ίδιος πώς θα αναπαράγεται και ποιες γενετικές ποικιλομορφίες θα πρέπει να διατηρηθούν.
Εξάλλου, η δημιουργία παιδιών που φέρουν στα κύτταρά τους γονίδια τα οποία δεν προέρχονται από τους γονείς τους είναι δυνατή και χωρίς την εφαρμογή του κλωνισμού. Ομάδα γιατρών του Ινστιτούτου Αναπαραγωγικής Ιατρικής και Επιστήμης στο Νιου Τζέρσι των ΗΠΑ επιβεβαίωσε στις αρχές Μαΐου τη γέννηση τουλάχιστον 15 γενετικά τροποποιημένων παιδιών, τα οποία δημιουργήθηκαν με τη μέθοδο της κυτταροπλασματικής μεταφοράς. Στόχος των ερευνητών ήταν να βοηθήσουν άτεκνες γυναίκες να αποκτήσουν παιδί, προσθέτοντας στα ωάριά τους γονίδια άλλων γυναικών (μιτοχονδριακό DNA). Τα ωάρια που προέκυψαν γονιμοποιήθηκαν στη συνέχεια εξωσωματικά.
Πολλοί επιστήμονες θεωρούν ότι η αξία της εν λόγω τεχνικής αμφισβητείται από ιατρικής άποψης, καθώς ο ρόλος του μιτοχονδριακού DNA στα προβλήματα γονιμότητας δεν έχει διευκρινιστεί πλήρως. Η εφαρμογή της μεθόδου σε ανθρώπινα ωάρια χαρακτηρίζεται από ορισμένους «γονιδιακή θεραπεία», αφού θεωρητικά αναπληρώνει τη λειτουργία «ελαττωματικών» γονιδίων. Αλλοι, ωστόσο, προτιμούν τον όρο «γενετική τροποποίηση ανθρώπων» και τάσσονται κατά της εφαρμογής της για λόγους ηθικής και ασφάλειας.
Η ανεξαρτησία της επιστημονικής έρευνας και ο παράγων μπλιαχ
Όπως αναφέρει ο ειδικός σε θέματα βιοηθικής Τζέφρι Καν του Πανεπιστημίου της Μινεσότα, η κοινωνία τείνει να αντιδρά μάλλον στην επιστήμη παρά να την καθοδηγεί. Οι ερευνητές προτείνουν και οι πολίτες κρίνουν.
Πολλοί υποστήριξαν ότι ο νομοθέτης δεν πρέπει, και ούτως ή άλλως δεν μπορεί, να κατευθύνει την πορεία της επιστημονικής έρευνας, η οποία πηγάζει πρωταρχικά από την έμφυτη περιέργεια του ανθρώπου για τον κόσμο που τον περιβάλλει. Ο κλωνισμός είναι εδώ και έχουμε ήδη ξεπεράσει το σημείο χωρίς επιστροφή.
Όμως, η Ιστορία έχει αποδείξει ότι η επιστήμη δεν είναι ανεξάρτητη από την κοινωνία που την παράγει. Η ίδια η επιστημονική αντικειμενικότητα έχει επανειλημμένως τεθεί υπό αμφισβήτηση, καθώς οι κατά καιρούς προτεινόμενες επιστημονικές θεωρίες τείνουν να αντανακλούν τις αντιλήψεις της εποχής κατά την οποία διατυπώθηκαν. Για το λόγο αυτόν, πολλοί επιστημολόγοι υποστηρίζουν ότι η κοινωνία έχει κάθε δικαίωμα να διακόπτει ερευνητικά προγράμματα που τελούν υπό ηθική αμφισβήτηση.
Ωστόσο, ακόμα και ειδικοί που συμφωνούν με την άποψη αυτή, θεωρούν ότι τα οφέλη που μπορεί να προκύψουν από την τεχνολογία κλωνισμού δικαιολογούν απόλυτα την καταστροφή εμβρύων στην πορεία της έρευνας -σε τελική ανάλυση, τα συναισθήματα και η αυτοσυνείδηση ενός πρώιμου εμβρύου αντιστοιχούν στο επίπεδο αυτών μιας αμοιβάδας.
Επιφανείς Αμερικανοί επιστήμονες και διανοητές υπέγραψαν προ ετών τη Διακήρυξη προς υπεράσπιση του κλωνισμού και της επιστημονικής ακεραιότητας, με την οποία καλούσαν τον τότε πρόεδρο Μπιλ Κλίντον να μην επιβάλει μορατόριουμ στην έρευνα για τη βελτίωση των μεθόδων κλωνισμού. Στα ονόματα που υπέγραψαν την επιστολή περιλαμβάνεται ο Φράνσις Κρικ (ο νομπελίστας που ανακάλυψε τη δομή του DNA σε συνεργασία με τον Τζέιμς Γουάτσον), ο Ρίτσαρντ Ντόκινς (ζωολόγος, ριζοσπάστης ηθολόγος και συγγραφέας του βιβλίου Το εγωιστικό γονίδιο) και ο βραβευμένος συγγραφέας Κουρτ Βόνεγκατ.
Επιπλέον, πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι οι αντιδράσεις για τον ενδεχόμενο κλωνισμό ανθρώπων είναι από λογικής απόψεως εντελώς αβάσιμες -με εξαίρεση τις αντιδράσεις για το επικίνδυνο της μεθόδου. Θεωρούν ότι οι αντιρρήσεις για την εφαρμογή του κλωνισμού οφείλονται σε ενστικτώδεις και αυθαίρετες αντιλήψεις για το τι είναι «φυσιολογικό» και «υγιές» και τι δεν είναι.
Ο ειδικός για θέματα βιοηθικής Τομ Γουίλκι του κοινωφελούς ιδρύματος Wellcome Trust επινόησε τον παράγοντα μπλιαχ (the yuk factor), για να περιγράψει το αόριστο αίσθημα αποστροφής που προκαλούν ορισμένες ιατρικές πρακτικές και επιστημονικές ανακαλύψεις.
Πάντως, οι περισσότεροι κοινωνιολόγοι σήμερα δέχονται ότι το περιεχόμενο της έννοιας «ηθική» καθορίζεται από την κοινωνία (και όχι από τον Θεό) και μεταβάλλεται ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες. Σε τελική ανάλυση, υποστηρίζουν ορισμένοι, αν η πλειονότητα του κοινού θεωρεί μια πρακτική «ανήθικη», τότε αυτή μπορεί κάλλιστα να οριστεί ως τέτοια.
Τελικά, η στάση που θα κρατήσει η κοινωνία απέναντι στον κλωνισμό ίσως καθοριστεί από την έκβαση της πρώτης -και αναπόφευκτης- εφαρμογής του στον άνθρωπο: αν το πρώτο κλωνοποιημένο βρέφος γεννηθεί με σοβαρές ανωμαλίες, ο παράγοντας μπλιαχ θα επικρατήσει. Αν, αντίθετα, γεννηθεί υγιέστατο, ίσως όλοι σπεύσουν να το αγκαλιάσουν και να αποδεχτούν την τεχνολογία που οδήγησε στη γέννησή του -όπως, εξάλλου, συνέβη με τα παιδιά που προκύπτουν από εξωσωματική γονιμοποίηση (τα οποία, όμως, συχνά περιγράφονται με τον μάλλον προσβλητικό όρο «παιδιά του σωλήνα»).
Κλωνισμός και θρησκεία
Στην προαναφερθείσα δημοσκόπηση του Time, το 69% των ερωτηθέντων που τάσσονται κατά της εφαρμογής της νέας τεχνολογίας πιστεύει ότι η δημιουργία ανθρώπων διά του κλωνισμού είναι «αντίθετη στη θέληση του Θεού».
Πράγματι, οι περισσότεροι από τους κύριους θρησκευτικούς ηγέτες του κόσμου έχουν ταχθεί άμεσα εναντίον της εφαρμογής της νέας τεχνολογίας σε ανθρώπους, καθώς θεωρούν ότι ο κλωνισμός ως μέθοδος αναπαραγωγής είναι αφύσικος, θίγει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και μοναδικότητα και υποβιβάζει τη ζωή σε «παρασκεύασμα».
Αξίζει να θυμηθούμε ότι ο ίδιος ο Ρίτσαρντ Σιντ έχει υποστηρίξει ότι με τον κλωνισμό έχουμε ουσιαστικά μεταβίβαση μιας από τις αρμοδιότητες του Θεού στον άνθρωπο (Ο κλωνισμός είναι έργο του Θεού).
Τον Αύγουστο του 2000 ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β' διέκοψε την παραμονή του στη θερινή του κατοικία, για να προσέλθει εσπευσμένα σε συνέδριο βιοηθικής στη Ρώμη και να καταδικάσει τον κλωνισμό εμβρύων και ενηλίκων για οποιονδήποτε σκοπό. Οι δηλώσεις του δεν θα μπορούσαν, βέβαια, να είναι διαφορετικές, καθώς το Βατικανό συνεχίζει να μάχεται κατά των αμβλώσεων και της εξωσωματικής γονιμοποίησης.
Η Εκκλησία της Ελλάδος έχει επίσης καταδικάσει, διά στόματος του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου, τον κλωνισμό ανθρώπων ως αφύσικο και προσβλητικό για την ανθρώπινη φύση.
Οι θρησκευτικοί ηγέτες του ιουδαϊσμού αντιτίθενται εν πολλοίς στη δημιουργία ανθρώπινων κλώνων. Καθώς, όμως, για τους Εβραίους η τεκνοποίηση συνιστά θρησκευτικό καθήκον (μιτσβά), ορισμένοι ραβίνοι εμφανίζονται πιο μετριοπαθείς σε σχέση με εκπροσώπους άλλων θρησκειών. «Όταν καμία άλλη μέθοδος δεν είναι διαθέσιμη, θα φαινόταν λογικό ότι η απόκτηση παιδιών μέσω του κλωνισμού είναι ίσως μιτσβά υπό ορισμένες συνθήκες» αναφέρει, με μάλλον διστακτική διατύπωση, ο ραβίνος Μάικλ Μπρόιντ του Πανεπιστημίου Emory σε δημοσίευσή του στο περιοδικό Jewish Law.
Όταν, τέλος, η βρετανική κυβέρνηση αποφάσισε πέρυσι να επιτρέψει τη διεξαγωγή ερευνών σε ανθρώπινα έμβρυα -τα οποία μπορούν να δημιουργηθούν ακόμα και με κλωνισμό- μέχρι τη 14η ημέρα μετά τη γονιμοποίηση, ο Δαλάι Λάμα κάλεσε τον Τόνι Μπλερ να επανεξετάσει την ηθική βάση των αποφάσεων της κυβέρνησής του.
Οι επίσημοι φορείς των θρησκειών είναι μάλλον απίθανο να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους για τον κλωνισμό. Απομένει να δούμε αν οι αρχικές αντιδράσεις της κοινωνίας και των πολιτικών ήταν όντως βάσιμες ή αν στο μέλλον θα θεωρείται φυσιολογικό μια οικογένεια να έχει το ίδιο μέλος σε περισσότερα από ένα «αντίγραφα».
Διαβάστε επίσης
Infigen: Ερευνητικές δραστηριότητες και προϊόντα της εταιρείας που εξασφάλισε την αμερικανική πατέντα για την ενεργοποίηση του ωαρίου.
Roslin Institute Online - Information on Cloning and Nuclear transfer, PPL Therapeutics: Πληροφορίες για τις μεθόδους κλωνισμού και τις εφαρμογές του στη βιοτεχνολογία από τους δημιουργούς της Ντόλι.
Advanced Cell Technology: Pharming και δημιουργία διαγονιδιακών ζώων.
Υποστηρικτές του κλωνισμού ανθρώπων
Human Cloning Foundation: Ο δικτυακός τόπος που παρακολουθούν καθημερινά όσοι αδημονούν να «αντιγράψουν» τον εαυτό τους ή τους συγγενείς τους.
Changesurfer Radio: Ένα «σέξι, υψηλής τεχνολογίας όραμα ενός επαναστατικά δημοκρατικού μέλλοντος».
Clonaid: H πρώτη εταιρεία κλωνισμού ανθρώπων. Η πίστη στην καταγωγή του ανθρώπου από τους εξωγήινους είναι προαιρετική.