Για όσους θέλουν να γνωρίσουν τον Δημαρά και την Κουμαριανού

[tristana]

Τα κυλιόμενα ενδιαφέροντα του Κ. Θ. Δημαρά


ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΑΡΓΥΡΙΟΥ*


Μαρτυρώ ότι η σχέση των μεταπολεμικών συγγραφέων με τον Δημαρά δεν υπήρξαν αγαθές, για λόγους που μπορεί να εξηγηθούν. Δεν είχαν αντιληφθεί -με τα ενδιαφέροντά τους στραμμένα στο άμεσο παρελθόν του μοντερνισμού- τι υλικό έφερνε και αξιοποιούσε με την Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του και την επέκριναν επειδή επέμενε να τελειώνει με τον Παπατσώνη και τον Καβάφη, ενώ μόνο σε επίμετρο περιελάμβανε τη λογοτεχνία της δεκαετίας του Τριάντα, και αυτή σε πολύ γενικές γραμμές. Ακολούθησε η 2η έκδοση (1954), η 3η (1964), η 4η έκδοση (1967), η 5η (1972), η 6η (1975), η 7η (1983), η 8η (1987) και η 9η, καθυστερημένα, το 2000, μεταθανάτια. Ολες χωρίς ουσιαστικές αλλαγές στη συγκρότησή της, με κάποιες μικρομεταβολές και παρεμβάσεις, σε κάθε περίπτωση όμως ενημερωμένες βιβλιογραφικά, που αιτιολογούσε τον επαναλαμβανόμενο χαρακτηρισμό της «από τις πρώτες ρίζες ώς την εποχή μας». Αν η απαξίωση της Ιστορίας του Δημαρά ίσχυε για τους νέους μεταπολεμικούς λογοτέχνες αποκλειστικά για τα τελευταία κεφάλαιά της, δεν ίσχυε για τους νέους ιστορικούς, οι οποίοι, συνεχίζοντας τις σπουδές τους στα ένδοξα Παρίσια, διαπίστωναν ότι δεν ήταν αδιάβαστοι καθώς η διδαχή εκείνου αποδεικνυόταν επαρκής και συνεπής. Αλλά και κάποιοι φιλόλογοι με σπουδές στα πανεπιστήμια της γηραιάς Αλβιώνος ήταν σε θέση να εκτιμήσουν το μόχθο και τη μέθοδό του.

Παρά τις δύο αυτές εξαιρέσεις, η αντίθεση των μεταπολεμικών συγγραφέων με την Ιστορία Δημαρά υπέβοσκε, χωρίς να τολμήσει κανείς να το διατυπώσει δημόσια, έως ότου στη φιλολογική σελίδα της «Καθημερινής» που είχε την επιμέλεια και τη φροντίδα της ο αλησμόνητος Αλέξανδρος Κοτζιάς, ο Θ.Δ.Φ., -ας το δώσω έτσι ενδεικτικά- με άρθρο του το 1979 κατάγγελλε την Ιστορία ως πλημμελή και τον Δημαρά για ολιγωρία, επειδή εξακολουθούσε να παραμένει προσκολλημένος στα περί το 1930. Επιχείρησα, πολύ φιλικά, να υποδείξω γιατί μια τέτοια θέση δεν ανταποκρινόταν στην αλήθεια. Επανήλθε όμως απτόητος και δριμύτερος, ο Θ.Δ.Φ., καταγγέλλοντας τώρα περισσότερο κατηγορηματικά τόσο την Ιστορία Δημαρά όσο και αυτή του Λίνου Πολίτη, και προμαντεύοντας ότι την καλή Ιστορία θα την γράψει ο Απόστολος Σαχίνης. (Με κάποια τέτοια λογική η Ακαδημία Αθηνών των πετροχάρηδων, απέρριψε τον Δημαρά και ενέγραψε στις τάξεις της τον Σαχίνη. Το λάθος ήταν η σύγκριση.)

Επανήλθα στο θέμα με ένα (σχετικά για εφημερίδα) εκτενές άρθρο, ανασκευάζοντας με λογικά επιχειρήματα το ότι ο Δημαράς για δικούς του λόγους εγκατέλειψε την κριτική για να αφοσιωθεί στην «ιστορία των ιδεών» και αυτό εντόπιζα ότι συνέβη λίγο πριν από το 1948. Δεν είχα προσέξει ότι για πρώτη φορά είχε τεθεί το ζήτημα από τον αιθεροβάμονα Γ. Χατζίνη αλλά με την ευθυκρισία του ο Εμμ. Κριαράς απαντούσε από τη «Νέα Εστία» (1948, σ. 859) με ένα εμπεριστατωμένο άρθρο από το οποίο αποσπώ τα ακόλουθα] θεωρώ κέρδος γενικότερο των νεοελληνικών ερευνών, αν χάσει τον κ. Δημαρά η λογοτεχνική κριτική [...] και τον κερδίσει οριστικά η επιστημονική έρευνα [...]» (εκτενέστερο απόσπασμα έχω δώσει αλλού).

Από όσο ξέρω δεν πήρε τότε μέρος στη συζήτηση ο Κ.Θ. Δημαράς -ποτέ δεν απαντούσε τις (επι)κρίσεις- γι' αυτό δεν απέδωσα σημασία στη σιωπή του αλλά και δεν φανταζόμουν ότι είχε προσέξει την επιχειρηματολογία μου. Οταν η Αικατερίνη Κουμαριανού, που τον είχε διαδεχθεί στην έδρα του στη Σορβόνη, μας κάλεσε, τον Αλεξ. Κοτζιά και εμένα, για να μιλήσουμε στο σεμινιάριό της, μάθαινα ότι ο Κ.Θ. Δημαράς -με τον οποίο δεν είχα ώς τότε συναντηθεί- ζητούσε να με γνωρίσει. Στην πρώτη συνάντησή μας στο σπίτι της Αικ. Κουμαριανού, διαπίστωνα ότι όχι μόνο είχε προσέξει το άρθρο μου αλλά και συμφωνούσε με την επιχειρηματολογία μου, μού διόρθωνε όμως το χρονικό όριο της μεταστροφής του στο 1944, που έγραφε τη μελέτη για τον Παλαμά, όπως το είχε εντοπίσει και ο Εμμ. Κριαράς.

Την επομένη που με κάλεσε στο σπίτι του, έμεινα έκπληκτος που είχε φροντίσει να μάθει και να συγκαλέσει τους φίλους μου Νίκο Σβορώνο και Ιάσονα Μολφέση. Αρχοντιά.

Με τις συναντήσεις αυτές, όπως και τις επόμενες, διαπίστωνα ότι ο προφορικός Δημαράς ήταν εξίσου γοητευτικός όσο και αυτός που ήξερα από τα βιβλία του. Το πιο σημαντικό, που δεν είχα συναντήσει σε πολλούς, ήταν το καλοσυνάτο πνεύμα προς τους συνοδοιπόρους του και η ανεξιθρησκία του, πέραν της όσης σοφίας σού μετέδιδε ο λόγος του.

Οταν η φιλόλογος Βασιλική Κοντογιάννη τού πήρε συνέντευξη για το περιοδικό «Διαβάζω», ο Κ.Θ. Δημαράς, αρκετές φορές στις απαντήσεις του αναφερόταν σε εκείνη την επιχειρηματολογία μου για να αναπτύξει περισσότερο τις θέσεις του. Η συνέντευξη εκείνη δημοσιεύτηκε τελικά το 1982, στο τεύχος 53 του «Διαβάζω», και αναδημοσιεύτηκε σε ξεχωριστό τόμο, μαζί με μια παλαιότερη συνέντευξή του στον Λεωνίδα Ζενάκο, ιδιαιτέρως διαφωτιστικές για να κριθεί η λογική κατάστρωση των αρχών του.

Δε νομίζω ότι έχομε ξοφλήσει με την υπόθεση Δημαρά, που θεωρώ πως είναι κορυφαία μορφή των ελληνικών γραμμάτων και ότι σήμερα εξακολουθεί να διατηρεί τη σημασία του, αρκεί να γνωρίζομε σε ποια θέματα μάς δίνει απαντήσεις. Οσον δε αφορά την παράσταση της νεοελληνικής λογοτεχνίας «ως όχημα ιδεών», η μόνη με αυστηρά ιστορικές προδιαγραφές Ιστορία είναι η δική του, με όσες επιφυλάξεις θεμιτές μπορεί να εγερθούν σε επιμέρους σημεία της.

Δεν παραγνωρίζω ότι στα σημερινά χρόνια της αποδόμησης, ως ακραίο της όριο, διατυπώθηκε η άποψη ότι η λογοτεχνία «Δεν ιστορείται», και οφείλομε να την απεμπλέξομε από την «ιστορία των γεγονότων», που έχουν πεπερασμένη διάρκεια και σημασία, ενώ η λογοτεχνία κρίνεται μόνο ως ποιότητα αίσθησης και έχει διαχρονική διάσταση. Εδώ όμως ανοίγεται άλλο κεφάλαιο, στο οποίο ο διάλογος θα κρέμεται από μία κλωστή.

*Κριτικός, γραμματολόγος Νεοελληνικής Λογοτεχνίας





ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/01/2005