Ορφικός Μύθος...

[pixie]

Δύο αρχαίοι μύθοι γοήτευσαν περισσότερο τους λογοτέχνες του εικοστού αιώνος: εκείνος του Διονύσου κι εκείνος του Ορφέα. Εκ πρώτης απόψεως οι δύο αυτές μυθικές μορφές φαίνονται διαμετρικά ενάντιες. Ο Διόνυσος συμβολίζει όλες τις εκστατικές εμπειρίες που θραύουν τα δεσμά του Εγώ, ο Ορφέας τη δύναμη της ποίησης και της μουσικής. Σε μια βαθύτερη όμως θεώρηση οι φυσιογνωμίες αμφοτέρων συγκλίνουν. Και ο Διόνυσος και ο Ορφέας υπόσχονται την αποκατάσταση της κατακερματισμένης ενότητας, και οι δύο κομίζουν τα δώρα της μυστικής εξόδου.

Στα ''Σονέτα προς τον Ορφέα'' του Ρίλκε (κορυφαία στιγμή της δημιουργίας του γερμανού ποιητή και ανανεωτική προσέγγιση του αρχαίου μύθου) ο Θράκας αοιδός προσλαμβάνει διονυσιακά χαρακτηριστικά. Ο διαμελισμός του από τις Μαινάδες κι η συνακόλουθη διάχυσή του στα στοιχεία της φύσης θυμίζει τον αντίστοιχο οδυνηρό διαμελισμό του Ζαγρέα, ο οποίος ταυτόχρονα συνιστά-κατά την ερμηνεία του Νίτσε- τη μεταμόρφωσή του σε γη, νερό και φωτιά.

Και για τον Ρίλκε ο θάνατος είναι μεταμόρφωση και διάλυση στο Παν. Στο δεύτερο Σονέτο η πεθαμένη Ευρυδίκη ''κοιμάται τον κόσμο''. Τον εντάφιο ύπνο της απαρτίζουν όλα όσα υπάρχουν στη γη: τα δέντρα, οι λίμνες, τα μακρινά διαστήματα. Η επιστροφή στη μήτρα της γενέτειρας φύσης έχει συντελεστεί. Ο Ορφέας πάλι μεταμορφώνεται στο ρόδο που φυτρώνει πάνω απ’ τον τάφο του. Στο άνθος αυτό συνυπάρχουν οι χθόνιες δυνάμεις κι η άνθιση, η γονιμότητα κι ο μαρασμός. Ήδη ένα αρχαίο ορφικό απόσπασμα επικαλείται ως σύμβολο της καθολικής ενότητας το ρόδον ''ΤΟ ΟΡΦΑΪΚΟΝ ΟΜΟΟΥΣΙΟΝ ΕΝ Ω Η ΤΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΠΟΘΗΤΗ ΤΕ ΚΑΙ ΕΝΑΡΜΟΝΙΟΣ ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ ΣΥΜΠΛΟΚΗ''. Μέσα απ’ αυτό το πρίσμα η αντίθεση ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο αίρεται. Η θεώρηση του Σικελιανού λίγα χρόνια αργότερα δεν θα διαφέρει σημαντικά.

Από την άλλη, ωστόσο, μεριά ο Ορφέας εκπροσωπεί την απολλώνια αρχή του ρυθμού και του μέτρου, τη μουσική υπό τις τρεις-σύμφωνα με την αναγεννησιακή σκέψη- μορφές της: δηλαδή τη musica mundana, τη musica humana και τη musica instrumenta. Η πρώτη αναφέρεται στην περιοδική κίνηση των πλανητών, ''τη μουσική των σφαιρών'', η δεύτερη στην αρμονική συγκρότηση του ανθρώπινου οργανισμού, κι η τρίτη στην ενόργανη μουσική και το άσμα. Αλλά κι οι τρεις αυτές μορφές συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους. Έτσι ο Ρίλκε αποκαλεί την αναπνοή ''αόρατο ποίημα'', ενώ πάλι διακηρύσσει πως το αληθινό τραγούδι είναι ''μια άλλη ανάσα''.
Και μήπως στις ρυθμικές τέχνες δεν αντικατοπτρίζεται η κοσμική αρμονία?

Η εξωτερική αφορμή της γραφής αυτών των σονέτων ήταν ο χαμός της Wera Ouckama-Knoop, μιας νέας γοητευτικής χορεύτριας. Η Ευρυδίκη λοιπόν αυτών των ποιημάτων είναι μια ορχηστρίδα, μια μυστική αδερφή και σύντροφος του Ορφέα, εκφράζει κι εκείνη την αρχή του ρυθμού και της αρμονίας.
Η μοίρα των δύο εραστών είναι ο πρόωρος θάνατος. Οι δυνάμεις του χάους τους αφανίζουν. Η Ευρυδίκη-Βέρα σβήνει απ’ την αρρώστια, ο Ορφέας κατασπαράζεται απ’ τις Μαινάδες. Ο αρχαίος μύθος, όμως, λέει πως καμιά δεν του σύντριψε το κεφάλι και τη λύρα. Ο αποκεφαλισμένος ποιητής συνεχίζει να τραγουδάει. Οι άναρθρες κραυγές των Μαινάδων δεν μπορούν να κατασιγάσουν το άσμα του. Ο Ρίλκε διατρανώνει την πίστη του στην παντοδυναμία της τέχνης που υπερνικά ακόμα και τον θάνατο. Η ποίηση μεταμορφώνει εσωτερικά τον άνθρωπο, ‘εγείρει ιερό στην ακοή του’, αλλά και τον κόσμο.
Από τους θρήνους της λύρας, όπως γράφει αλλού, γεννιέται ένα ολόκληρο σύμπαν, όπου τα πάντα ξαναδημιουργούνται.



Μετάφραση: Γιώργος Βαρθαλίτης

[pixie]

Ήδη από την εποχή του Malte ο ποιητής επιχειρεί να αναπετάσει τη διάσταση του αυθεντικού έρωτα επάνω στο επίπονο Πουθενά. Στην περίπτωση της Σαπφούς βλέπει την γυναίκα, που βυθίζεται στα σκοτάδια της αγκαλιάς και των θωπειών και αναζητεί σκάβοντας όχι την κατηρέμηση, αλλά τη λαχτάρα.
Η αιολική ποιήτρια εφεύρε νέα μονάδα μέτρησης του ίμερου, την οποία δίνει η οργανική σύγκραση του πόθου και του πόνου. Ολόκληρη η ποίηση της Σαπφούς είναι αυτό το αρχιμήδειο ''εύρηκα'' της ερωτικής Φυσικής.
Η πρώτη ελεγεία συνοψίζει σε μαθηματικούς τύπους τον κόσμο της νέας θεωρίας. Πρέπει κανείς να ζηλεύει και να φθονεί όχι τις Ησυχασμένες, αλλά τις Απαρνημένες.

 Αυτές αποτελούν παραδείγματα, είναι τα δοχεία της ερωτικής ευδοκίας. Γιατί τον πόθο τους σπηρουνίζει συνεχώς, καθώς οι κινούμενοι τόποι την ετοιμότοκο Λητώ, η οδύνη και δεν τις αφήνει πουθενά να σταθούν και να ησυχάσουν. Είναι καιρός οι πανάρχαιοι πόνοι να γίνουν καρπερώτεροι (1, 49). Να λυτρωθούμε από τον ερωτικό σύντροφο, χωρίς να ελαττωθεί το μέτρο της αγάπης μας γι' αυτόν. Η παράσταση του τεντωμένου τόξου (1, 52) συμβολίζει τη δραματική αγρυπνία του ερωτικού πόθου, την εγρηγορητική ένταση, τη διαρκή ετοιμότητα των ερωτευμένων να παραδοθούν στο γλυκερό μαύλισμα, που τους καλεί, ενώ ακόμη αντιστέκονται και νικούν. Η τεντωμένη νευρή εξουσιάζει το βέλος, το κατακρατεί αγωνιωδώς στο έσχατο σημείο του (επίπονο Πουθενά) και δεν το αφήνει να χυθεί ορμητικά στο τέλος του (πλείστο Κενό).
Έτσι οι εραστές ξεπερνώντας τον εαυτό τους φθάνουν εκεί που δεν ημπορούν, στο δυνατό Αδύνατο. Στη σύλληψη της παράστασης του τεντωμένου τόξου διακρίνει κανείς την υψηλότερη κορυφή των ελεγειών και την εικόνα αυτή πρέπει να τολμήσει να την ονομάσει μεγαλειώδη. Αναγκαία θυμάται το 48 απόσπασμα του Ηρακλείτου εδώ δεν ενδιαφέρει το πρόβλημα των επιδράσεων με την περίφημη εξίσωση της ζωής και του θανάτου (βίος = βιός).

Ο αυθεντικός έρωτας προϋποθέτει την υποταγή στην αρχή της κοσμικής αντίφασης. Καταφάσκει τη σκοτεινή πλευρά του Είναι και σέβεται το αξιολογικό περιεχόμενο της οδύνης. Είναι ανιδιοτελής, πολυεδρικός και ακηλίδωτος στη συνθετική του ολότητα. Διαρκεί και δημιουργεί (4, 59-61), γιατί οντολογικά δοκιμάζεται πάνω στη φυσική τάξη και ηθικά διαλέγεται με τον πόνο του κόσμου.

Κάθε βίωμα πού ζουν οι ερωτικοί σύντροφοι του ιδανικού ζεύγους περιέχει αναγκαία το σωτήριο στοιχείο του αντίθετου ποιού. Χαίρονται τους εαρινούς ανθούς, μόνο γιατί γνωρίζουν τους σπόρους του φθινοπώρου. Μελαγχολούν την ώρα του λυκόφωτος, γιατί έζησαν το λυκαυγές της μέρας. Εάν ήταν πολύκαρπο το χθες θα το χρειασθούν στο ερειπωμένο αύριο. Υποφέρουν τον χωρισμό τους, γιατί θυμούνται τον ερχομό που τον γέννησε. Βιώνουν την παρουσία τους, επειδή την απειλεί η απουσία. Ζουν την ταραχή του πελάγους, ακριβώς γιατί μέσα τους ηλιοβολεί η γαλήνη του δάσους. Το όνειρο αγκυροβολεί στην πέτρα του πραγματικού και το πραγματικό το αλαφραίνει τ' όνειρο. Δεν θα γνώριζαν ότι ζουν έξω, στην Έρημη Χώρα, εάν δεν την σύγκριναν μ' αυτό που έχουν μέσα τους, τη Χώρα του Αχώρητου. Επειδή δεν ελπίζουν δεν θα τους συναντήσει το ανέλπιστον.
Στην απορία τους κάθε φορά δίνει πόρο η φύση. Υπάρχουν μέσα στην αβεβαιότητα, στην αμηχανία, στο άγνωστο. Γι' αυτό η δαντική κλίμακα, που πεζογελώντας την ανεβαίνουν, δεν στηρίζεται πουθενά. Οι ερωτικοί σύντροφοι τραγουδούν, γιατί έχουν αποθέματα σιωπής. Στήνουν βωμό στο Γέλωτα, οι αγέλαστοι. Εάν τα έργα των ερωτικών συντρόφων ημπορούν μόνο οι νεκροί να τα ''καμαρώνουν και να τα χειροκροτούν'', (5, 102) είναι γιατί η ζωή τους κυματοπαίζει ακριβώς πάνω στο ορφικό μεταίχμιο.
Εκεί όπου έχει ο Έρωτας κράτος, αλλά και ο Θάνατος εξουσία.


Του καθηγητή Δημήτρη Λιαντίνη